शिक्षण म्हळ्यार संपूर्ण. सुक्षिम दकून स्थूल मेरेन. तांतु भौतिक आनी अदिभौतिक विद्या दोनय आसा. विद्येक खंयचेय धर्मप्रतिपादकालो मुलादो ना. विद्या इतिहासाचे खंयचेय चिंतकाली आस्ती न्हंय, पुरातन मुनियों न्हंयतर आधुनिक विज्ञानियो कोणय विद्येचे मािक न्हंय, धनी न्हंय. पूण त्या सगळ्यांचो देणिगा आसा. चतुर्वेद बरयल्या मुनियों तशेंच आयचे रोबोटिक गिन्यान सृश्टी केलेल्या विज्ञानियो सगळ्यालो योगदान आस. हें धर्मनिर्पेक्षित आसा. त्या खातिर विद्या आनी शिक्षण खयंचे धार्मिक संस्थ्याचो आनी धर्मप्रतिपादकालो स्वत्तु करूंक न्यंय. बिहार राज्याचें पुरातन नलंदा विद्यापीठ हाका उदारण.
बिहार राज्याचें पुरातन नलंदा विद्यापीठ: पट्ना शारा सावुन ९० कि.मी. पयस पुरातन नलंदा विद्यापीठाचे अवशेश आसा. हें विद्यापीठाचे मूळवी बुनयाद खंयचे काळाचेर जालें म्हळ्ळें स्पश्ट ना. पूण क्रि.पू. ६००चे वेळार नलंदा प्रदेश ‘नलोग्राम’ म्हणुन आशिले आनी थंय एक पुरातन सूर्य मंदिर अजून आसा आनी हो जागो एक शिक्षण केंद्र आशिलें. सम्राट अशोकाचो आजो सम्राट चंद्रगुप्तान (३६० ऑइउ) हो संस्थो वाडोवुन हाडलो. ताचो गुरु चाणक्याचे कालाचेर नलंदा एक धर्मनिरपेक्षित विद्यापीठ आशिलें. त्या वेळाचेर थंय बुद्धाचो कांय प्रभाव नासलो.
नलंदांत कसलें तराचें शिक्षण आशिलें? नला विद्यापीठांत भौत शस्त्र( ठण्ह्ल्त्च्ल्) रसायान शस्त्र (इण्ज्प्त्ल्ळ्य्ह्) वैद्यकीय शस्त्र (ॠज्ग्न्ळ्ण् दच्त्ज्फ्च्ज्) भाषा शास्त्र (एग्फ्ञ्व्ग्ञ्ज्ल्) राजकीय शास्त्र (ठब्न्त्ळ्त्च्ग्न् दच्त्ज्फ्च्ज्) गणित, खगोल शास्त्र, फ़लजोतिश्य, इतिहास इत्यादी शिखप चाल्तिंत आशिलें. हीं सगळीं धर्म आधारित शिक्षण न्हंय आशिलीं. असलें शिक्षण कांयतर २०० वरसांचे काल चल्लीं. त्या कालाचेर आशिले शक्तिमान रायान नलंदाक जागिर दिले, अर्थिक सहाय दिलो, सरकारी करांत सूट दिलें आनी शिक्षणाक प्रोत्साह दिलो. असलें बळ दितना त्या शिक्षण संस्थेचेर कांय तराचो धर्मिक बळवंत करनी.
सम्राट अशोकान नलंदाचें ‘बुद्धिकरण’ केलें: भारताचो अगदी शक्तिमान सम्राट म्हणून घेतिलो सम्राट अशोकान (क्रि. पू. २६८-२३२) कळिंगा झूजांत जालेल्या मारण होम पळोवुन दुखी जालो आनी शांती खातिर बुद्ध संप्रदाय घेवुन सन्यास घेतलें. त्या वेळाचेर ताणे नलंदा विद्यापीठय सन्यासिकरण केलें. श्रीमंत बहुमुखी विद्येक बुद्ध संप्रदाय लायलो. नलंदाचे रूप बौद्ध मठाचो केलो. मुखार क्रि. शक ४-६वे शतमानामेरेन भो विज्रंभणेचो आडळित केलेल्या गुप्त साम्राज्यान नलंदा शिक्षण संस्थो आनी चड बौद्धीकरण केलें. त्या वेळाचेर गौतम बुद्धाचे निर्वाण जावुन १००० वरसां सांपिलीं. भारताचे सनातन धर्माचे एक वांटो जावुन आशिल्या गौतम बुद्धाचे चिंतन दूसरोच एक धर्म जावुन आयिलो. गुप्त रायान १०० वरसां मेरेन नलंदा विद्यापीठ २०० एकरो जागेचेर एक व्ह्डलें विद्यापीठ करून गौतम बुद्धाचे पुत्थळिन भरलें. अशें धर्म निरपेक्षित सरस विद्या (फय्ग्फ्ल्भ्ग्य्ज्फ्ळ् ल्ज्च्व्न्ग्य् ज्छव्च्ग्ळ्त्ब्फ्) दिवत आयिल्या नलंदा क्रमेण बौद्ध विहार जालें.
नलंदा कालांतरांत बौद्ध मठ जालो: आडळितसाइचे मूर्खतायेन सगळेय संसाराचे पयलें विश्वविद्यालय म्हणुन घेवचें नलंदा विद्यापीठ एक बौद मठ जालो आनी केवल बौद सन्यासान शिखपाक एवचो जागो लालो. क्रि. श. ७४० चे वेळार आयिलो चीनी बोवंडेकार हुवेन त्सांग हाणे नलंदाचे विस्तृत बरप केलां. त्या वेळाचेर थंय एक भव्य वास्तु आनी ८-१०००० विद्यार्थियो आशिलें, व्हड विद्यार्थी निलय आशिलें दाखल केलां. थंय दूसरीं सगळीं विद्येचे शिकप आसलेंय तर बौद धर्मिक शिक्षण चड आशिलें अशें सांगलां. शंकराचार्याचो शिष्य कुमारभटिल हाणे थंय गेलेले वेळार बी तसली परिस्थिती पळयली. क्रमेण नलंदांत सामान्य विद्या अस्तंतेंत गेली आनी केवल बौद शिक्षण उरलें. ११वे शतमानाक येतना पाल रायांच्यान असलो केवल बौद शिक्षणाचो संस्थो वाटोवुन दवरूंक जायनी आनी नलंदा विद्यापीठ तीवृ जावुन भागलें. १२वे शतमानाचे आदीक तुर्क आनी इतर मुस्लिम घुरीकारान नलंदा नाश करूंक लागले. भक्तियार खिल्जीन थंय खूब संपत्ती आसा म्हणु नलंदा पूर्ण ध्वंस केलें. कांयच धन मेळ्ळेना म्हणु रागान नलंदाक उजो लायलो.
पाठ शिकुंक जाय: अशें सगळेय संसाराचे अगदी पुरातन व्हडलें विद्यापीठ धार्मीकरणाचे पिशेपणान १००० वरसाचे उप्रांत नाश जालें. इतिहासाचे ह्या अनर्थकारी घडुणकेन शिक्षण संस्थांचे मठाधिकरण करूंक न्हंय म्हणु शिकुंक जाय.
प्रो. डा. कस्तूरी मोहन पै
प्ब्ण्ग्फ्भ्ग्त्ध्@य्ज्छत्झ्झ्प्ग्त्.च्ब्प्