भारताचे पारंपरिक कालघणन प्रमाण वसंत पंचमीक भूंयतणेचेर वसंत ऋतुचो आगमन जाता आनी रंग पंचमी, म्हळ्यार शिग्म्या पुनवेच्या पांच दिवसांचे उप्रांत वसंत ऋतुचो निर्गमन जाता. हाका ऋतु चक्राचो आनी सैमांत येवचीं बदलपाचो पुरावो दिसुंक येता. भागवत पुराण, महाकवी काळिदास सावन कोंकणीच्या खूब कवियांचो लेखन, कविता आनी सांस्कृतिक कार्यावळेंत पुरावो मेळता. हीं दोन थितीयांचे मद्धीचो काल वसंत ऋतु म्हणुन घेता.

भारताचे मुकुट्प्राय जावुन आसचे काश्मीर सावन दक्षिणे मेरेन वेग वेगळे नमून्याचेर वसंत पंचमी मनयताच. कालगणनेच्या प्रमाण वसंत ऋतु चैत्र आनी वैशाख मासांत येता, पूण जेन्ना थंडाय उणे जावुंक लागता तेन्ना वसंताचे आगमन जाता म्हणु लोक मानतात. वसंत पंचमीचो पयलो दिखावो पंजाब प्रांत्यांत ‘बैसाखी’ म्हळ्ळे नावांन मनयतात. नवें शेतांचे भांग्राळो रंग भूयंतणेचे कोनशे कोनशेंत दिसुंक येता. तो पंजाबाचो शेतकार ताचे पारंपरिक कपडे नेसुन ‘भांगडा’ नृत्य करूंक लागता. बंगाल, बिहार, ओडिशा आनी पूत्वोत्तर सिमेंत बसंत पंचमीक सरस्वती पूजा चालतींत आसा. कवी रबींन्द्रनाथ टागोर हांच्या  तुं बसंत पंचमीक वसंतोत्सव म्हळ्ळो सांस्कृतिक जात्रा तीन दिवसां नेरेन आसता.

कोंकण सिमेंत अलारम द्वरून जाग येवचे सारके कोगुळ पंचम स्वरान आपोवुन आपण्याले अस्तित्व जाहिर करता. कोगुळाचे आपोवणेक दोळे उगडलेलो मनिस आंब्याचे रूखार भरिल्या  नवें फ़ुलान भरलेल्या आंब्याचे रूखां पळोवुन अजाप जाता, पणसाचे आनी बिरिंडाचे रूखार नवीं फ़लां दिसुक येताच, जूइ, जाय आनी मोगऱ्या फ़ुलांचे तर्नीं कळे पळोवुन ताचे मन भुलता, कस्तूरीचे परमळ हुंगून तो उल्लसित जाता. अशें फ़ुडे सरीले तशें माघ सप्तमीक सूऱ्याचो बिंभ अग्दी व्हडलो दिसूंक लागता आनी त्या खातिर भारतीय कालगणनेच्या प्रमाण हाका रथ सप्तमी म्हणु व्हळखतात. भारताचे कोनशें कोनशेंत त्या दिवसाक रथ यात्रा मनयतात आनी दूसरे दिवसाक रंग रंगाचो अवभृत स्नान घडता. पुनव येता, वाऱ्यांत थंडाय अजून उरता पूण विपरीत आसना. माघ आनी फ़ाल्गुणाच्या मासांत कोंकण सीमेंत खूब देवुळांत वर्सुकी जात्रा संपन्न जाता. फ़ाल्गुण मास आयलो तर शिग्म्याचो वातावरण सृश्टी जाता. शिग्म्याची तयारी शितकार करता आनी ती मनस्थिती सगळ्यान पसरता. लोक गीत, नाच, संगीत, कला, रंगाचो खेळ सगळेयं शिस्तब्द्ध जावन प्रगट जातात. होळीक ‘काम दहन’ म्हणचें दुराभिमान आनी मोहाचो त्याग करचो एक पारंपरीक प्रक्रिया पुर्विल्ले काल सावन चालू आसा. शिग्मो आतां गोंयांत राज परब. हेर एक दिवस एक गांवांत/शारांत आनी सिमेंत सांस्कृतिक उत्सवाचे प्रमाण घडता.

ही रंगाची वसंत परब ‘होळी’ म्हणून सगळेय भारतांत चालतीक आसा. फ़ालगुण पुनव सावन बहुळ पंचमी मेरेन मानसोल्लासांत मनयतात. ही पंचम रंग पंचमी म्हणुनच मानतात. अशें बसंत पंचमी सावन रंग पंचमी मेरेन ४५ दिवस वसंत काल मनश्याचे देह, मन आनी आत्माचेर एक शोभित आनी मोगाळो प्रगल्भ छाप सोडुन वता, परतून फ़ुड्ल्या बसंत पंचमीक परतून येवचें मेरेन.  - डा. कस्तुरी मोहन पै

किष्किधांकाण्ड – प्रथम सर्ग – १-४०:

डा. कस्तुरी मोहन पै

 सीतेले विरहांत तिका सोदुन पंपा नयंच्या देगेर पाविल्या श्री राम त्या भुंयतणेंत वसंत ऋतुचे शोभित वर्णन लक्ष्मणाक सांगता. “वैढू़ऱ्या सारके चकचकचें उदकांत फ़ुलेलें गुलाल आनी धवें रंगाचे कमला फ़ुलानी भरलेली ही न्हयं बो शोभित दिसता. नवें फ़ुलांची अंकुरारन भरिले लांब फ़ांट्यांची हीं उन्नत रूखां व्हडले पर्वतशे दिस्तात. न्हयंच्या दोनय देगेर वळार आसचे लतानी सुरुळी मारलेले शॆवणी भरिल्या ह्या रूखां सावुन जमिनेचेर पळ्ळ्ले तांबडे आनी नीळ रंगाचीं फ़ुलां सुंदर शेंद्री सारके दिसतात. असली रूखांच्या मद्दी सावुन सुटिले मंद वाऱ्याचे सांगात काळे म्होवांमूसांचे झेंकार काळजाक आनंद दिता आनी स्वाभिमान जाग्रत करता. हळदुवो रंगाचो फ़ुलांनी भरलेल्या कर्णीकार रूखां भांग्राचे आभरण घालल्या बळिष्ट तरनाटे दादलेशे दिसतात. स्पटिकां सारके जगमगचे पांख्यांचे मोर नृत्यकरत मोरणीक आकर्शण करतना त्यो मोरणीयो उर्फ़ाटे मोरांक छळपतांची आनी त्या भावांत मोरांक उल्लास भरचें पळ्यल्यार माका सीतेले प्रेम भावाचे दोळे याद येताच”. अशें किष्किंधाचे शोभित भुंयतणेचे मानसोल्लसित सौंदऱ्याचें मनमोहक विवरण महाकवी वालमिकी दिता.

हितभाशी, मितभाशी आनी पूर्वभाशी श्री रामाक, स्तिथ प्रज्ञा सीतेक आनी भ्रात्रप्रेमी लक्ष्मणांक ह्या रामनवमीच्या शुभघडेर प्रणाम. तशेंच श्रीमद वाल्मिकी रामायणाचे पयले पंख्तिंत प्रत्यक्ष जावचो महाकवी वालमिकीक हो नमन:

कूजंतम रामरामेती मधुरं मधुराक्षरम

आरव्य कविता शाखा वंदे वाल्मिकी कोकिलम II

अर्थात रामायण म्हळ्ळे महान रूखाचे फ़ांट्यार बसून राम-राम म्हळ्ळे मधुर कूजन करचे वाल्मिकी म्हळ्ळे कोगुळाक नमन.

शंकरदेव महादेव……                              

महा शिवरात्रेक एक फ़ावटी काशींत आसिले. वारणासींत अजून खूब थंड आसिली. उदंतेंत गुलाल रंग दिसुंक लागले तशेंत आमी तुळ्सी घाटार गेले. लोकारिचें (woolen) पोशाक घालुन एक शाल्लो पांगरून एक व्हडाचेर चडले. सकाळचे त्या वेळाचेर व्हडार १०-१२ साधु बसून आशिले. गंगेंत खूब थंड उदक व्हळत आशिलें. फ़ाल्यार पोटाक आहार सोदुन शेवणी चिल-पिली करत आमच्या मात्या वयल्यान गुंवंत आशिले. वेवेगळे मंदिरां सावुन जै भोलेनाथ जयकार आनी भजनेचो आवाज कानार पडुन एक संगीताचो आनी आध्यात्मिक वातावरण सृश्टी जाललो. भवसागरांत आमगेली जीणेची नावो शांततायेन फ़ुडे  सरीत आशिलो.

शाहरा वासी आमकां पळोवुन त्या साधुंक कितें दिसलेंकी. “थंड लगरहा क्या? हमारे साथ गावो” म्हणुन त्या साधुनी जै भोलेनाथ…जै जै भोलेनाथ म्हणुन एक पद म्हणुंक लागले. आमी दोगानय तांचे सांगात स्वर जोडलो. “गा सकते क्या?” एकल्यान विचारलें. हांवें “हां” म्हळ्लें. “आप कहांके है?” आनी एकल्यान विचारलें “क्या भासा बोलते हो?”. हम गोवाके है और कोंकणी बोलते है” हांवें परतुन म्हळ्लें. “आपके भासामें गावो” ताणे परतुन म्हळ्ळें.

यह राग शंकरा है, एक ताल मे विरचित है और ये गाना हमारी भाशा कोंकणी मे है, आपको पसंद आयेगा” हांवें तांकां यें सांगत सुरवात केल्लें:  

शंकर देव तुं महा देव

करुणाकर तुं दुखनिवार  .१

वाघांबर तुं त्रयनयनाकर

सुज्ञानाचो तुं महाआकर  .२

गिरिजापती तुं प्रेमसागर

पारकरत तुं भव सागर  .३

साधु गण अजापान निरुत्तर जालें. आमकां दोगांकय नियाळता राबले. “आपका भासा इतनी सुंदर है, इतना संगीत, बाबाकी इतनी श्रद्धा?” हमको आपका गाना बहुत खुश दिया है” आनी एकलो म्हळालो. “शिव तत्व सारा संसारको एकी है, हम सब इसका एक बहुत लघु कण हे, जय महादेव” म्हणत आमी दोगानय तांका नमळायेन हाथ जोडुन प्रणाम केलो. तितले भितर दशाश्वमेध घाट आयलो. आमी सघळीं व्हडा दकून दडाक देवलीं. त्या साधुगणाचे सगळ्यानय खोशेन दोनय हाथ वयर उबारून जय महादेव म्हणत “बाबाक कृपा आप दोन पर सदा होगी” म्हणत चलून गेलें. आमी दोगानय विश्वनाथाचें मंदीरा वटिन पावलां घालीं.    

- डा. कस्तुरी मोहन पै

भारतीय इतिहासांत दोन महा पुरुशांक साम्य आसा. गौड पादाचार्यांलो शिश्योत्तर शिश्य आदी शंकराचर्यान साधारण 1500 वर्सांचे फ़ाटी भारतीय लोकां मद्धी उपनिशदादी आध्यात्म ज्ञान उणे जाल्ले वेळार सगळेय भारताचे भौंडी मारुन जागृत केलें. 130 वरसां फ़ाटी भारतीय लोकां मद्धी देशीय अस्मिताय उणे जाल्ले वेळार सगळे संसारांत भौंडी मारुन स्वामी विवेकानंदान जाग्रत केलें. तागेले जल्म शताब्दीचें इमारत (1863-1963) 1963 तुं मैसूर श्री रामकृष्ण विध्याशालेंत हांवें दाखल जाले वेळार उग्तावण जालें आनी तें ‘स्वामिजी शत्मान ब्लाक’ तुं हांवं पयलो छात्र जावुन प्रवेश करून एक वरस तांतु आशिलो. हांवें तांतु प्रवेश केल्लो दिवस स्वामी विविकानंदान मेगेले प्रज्ञेंत प्रवशे केल्लो आनी आज मेरेन मेगेलो मार्गदर्शक जावुन आसा. कष्टाचे वेळार धीर सुटनाशीं सुखाचे वेळार सोय सुटानासी ताणे चिंतनेंत श्पश्टताय, कायकांत उमेदी “उत्तिश्ट्त, जाग्रत, प्राप्यवरानिबोधत” म्हळ्ळी  वाट दाखयली. जानवरी १२ तारिकेचे स्वामिजीले 160 जल्मदिवसाक शत प्रणाम.

प्रो. डा. कस्तुरी मोहन पै